Κοσμάς

I

Ορεινός οικισμός (υψόμ. 1.140 μ., 581 κάτ.) στην πρώην επαρχία Κυνουρίας του νομού Αρκαδίας. Βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο του νομού, στις ανατολικές πλαγιές του Πάρνωνα, 115 χλμ. ΝΑ της Τρίπολης. Αποτελεί έδρα της ομώνυμης κοινότητας.

II

Όνομα πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως.

1. Κ. Α’, ο Ιεροσολυμίτης (Αντιόχεια ; – Κωνσταντινούπολη 1081;). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1075-81). Έζησε στα Ιεροσόλυμα και αργότερα μόνασε στη μονή της Κωνσταντινούπολης για μικρό χρονικό διάστημα. Επειδή ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η’ Δούκας τον εκτιμούσε, τον κάλεσε στον πατριαρχικό θρόνο ως διάδοχο του Ιωάννη Ξιφιλίνου (1075). Λόγω της ηλικίας του (ήταν 90 ετών) και της διοικητικής του ανικανότητας, αποχώρησε από το πατριαρχείο έπειτα από θητεία 5 ετών και 9 μηνών, στις 8 Μαΐου 1081. Πέθανε λίγο αργότερα στη μονή Καλλίου. Η μνήμη του τιμάται στις 2 Ιανουαρίου.

2. Κ. Β’, ο Αττικός (12ος αι.). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1146-47). Καταγόταν από την Αίγινα. Κατηγορήθηκε ότι ήταν αιρετικός και ότι συνωμότησε εναντίον του Ιωάννη του Κομνηνού. Καθαιρέθηκε από σύνοδο.

3. Κ. Γ’ (18ος αι.). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1714-16) και Αλεξανδρείας (1723-36). Καταγόταν από τη Χρυσούπολη Βιθυνίας. Αρχικά διετέλεσε ιεροκήρυκας και έπειτα αρχιεπίσκοπος Σιναίου (1703-06) και μητροπολίτης Κλαυδιοπόλεως (1706-11). Εξελέγη πατριάρχης Αλεξανδρείας το 1711, αλλά δεν έγινε δεκτός από τους πιστούς. Επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και το 1714 εξελέγη οικουμενικός πατριάρχης. Έπειτα από δύο χρόνια καθαιρέθηκε από τον πατριαρχικό θρόνο, πήγε στη Μολδοβλαχία και κατέληξε στο Σινά όπου, μετά τον θάνατο του πατριάρχη Αλεξανδρείας, ανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο.

III

Επώνυμο αγωνιστών του 1821.

1. Ασημάκης. Αρχικά ασκούσε το επάγγελμα του εμπόρου. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και τον πρώτο χρόνο της Επανάστασης καταδιώχθηκε εξαιτίας της πατριωτικής του δράσης. Κατόρθωσε να καταφύγει στη Ρωσία και το 1824 επέστρεψε στην Ελλάδα. Φαίνεται, ωστόσο, ότι είχε πτοηθεί από τις διώξεις, γιατί αρχικά πολέμησε στο πλευρό του Κιουταχή. Σύντομα επέδειξε μεταμέλεια και κατατάχθηκε στο σώμα του Καραϊσκάκη. Συμμετείχε σε πολλές επιχειρήσεις και έδειξε μεγάλη γενναιότητα. Σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου το 1832.

2. Χρίστος. Οπλαρχηγός. Συμμετείχε σε πολλές επιχειρήσεις και διακρίθηκε σε μάχες στη Δυτική Ελλάδα. Πολέμησε στο Μεσολόγγι και σκοτώθηκε κατά την Έξοδο.

IV

Όνομα πατριαρχών Αλεξανδρείας.

1. Κ. Α’ (8ος αι.). Πατριάρχης Αλεξανδρείας (727-768). Αρχικά ασπαζόταν τον μονοθελητισμό (αίρεση που διαμορφώθηκε κατά τον 7ο αι. και υποστήριζε ότι ο Ιησούς Χριστός έχει μόνο τη θεϊκή ιδιότητα). Αργότερα όμως προσχώρησε στην ορθοδοξία και αγωνίστηκε με ζήλο εναντίον των εικονομάχων.

2. Κ. Β’ ο Βυζάντιος (1723-36). Βλ. λ. Κοσμάς. Όνομα πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως (3.).

3. Κ. Γ’ ο Καλοκάγαθος (18ος αι.). Πατριάρχης Αλεξανδρείας (1737-46). Αρχικά διετέλεσε μητροπολίτης Πισιδίας. Διαδέχθηκε τον Κ. Β’, λόγω του χρηστού του χαρακτήρα, για τον οποίο πήρε και την προσωνυμία Καλοκάγαθος. Διακρίθηκε για την υψηλή μόρφωση και την παιδεία του.

V

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Γιατρός (3ος αι.). Μαζί με τους αδελφούς του, Δαμιανό, Άνθιμο, Ευπρέπιο και Λεόντιο, ασκούσαν το επάγγελμα του γιατρού δωρεάν. Ήταν γνωστοί επίσης ως οι Ανάργυροι εξ Αραβίας. Μαρτύρησαν με αποκεφαλισμό επί Διοκλητιανού (284-305). Η μνήμη τους τιμάται στις 17 Οκτωβρίου.

2. Κ. και Δαμιανός (3ος αι.). Η μνήμη τους τιμάται την 1η Ιουλίου. Βλ. λ. Ανάργυροι, άγιοι (1.).

3. Κ. και Δαμιανός (3ος αι.). Μαρτύρησαν στην Κύρρο της Συρίας κατά τους διωγμούς του αυτοκράτορα Διοκλητιανού. Λέγεται ότι έζησαν ήρεμα και έφτασαν σε βαθιά γεράματα, αν και δεν υπάρχουν ακριβείς ιστορικές πληροφορίες γι’ αυτούς. Τα συναξάρια, στα οποία περιγράφεται η ζωή και το μαρτύριό τους, είναι πολύ μεταγενέστερα και δεν έχουν ιστορική βάση, καθώς γράφτηκαν στα πλαίσια της κατήχησης. Η μνήμη των δύο μαρτύρων τιμήθηκε ευρύτατα τόσο στην Ανατολή (προπάντων στην Κωνσταντινούπολη) όσο και στη Δύση, όπου πολλοί ναοί είχαν ανεγερθεί προς τιμήν τους. Στη Ρώμη τους είχε αφιερωθεί (από τον πάπα Φήλιξ Δ’, το 526-530) μια βασιλική, που είχε χτιστεί από το υλικό δύο προϋπαρχόντων αρχαίων ναών. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Κ. και ο Δαμιανός διακρίθηκαν ως γιατροί που θεράπευαν δωρεάν, γι’ αυτό και είναι περισσότερο γνωστοί, όπως και οι προαναφερθέντες (βλ. 1. και 2.), ως Άγιοι Ανάργυροι. Η μνήμη τους τιμάται από την Ανατ. Ορθόδοξη Εκκλησία την 1η Νοεμβρίου, ενώ από τη Δυτ. Καθολική Εκκλησία τιμώνται στις 27 Σεπτεμβρίου.

4. Μαρτύρησε μαζί με τους Στέφανο, Αβράμιο, Βαρνάβα, Βάσση, Δαμιανό, Δορυμέδοντα, Σάββα και Τρόφιμο. Η μνήμη τους τιμάται στις 31 Οκτωβρίου.

5. Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Βλ. λ. Κοσμάς. Όνομα πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως (1.).

6. Κ. ο Μελωδός. Βλ. λ. Κοσμάς ο Μελωδός.

7. Κ. ο ομολογητής (8oς αι.). Ήταν επίσκοπος Χαλκηδόνας. Αγωνίστηκε με πείσμα κατά των εικονομάχων μαζί με τον όσιο Αυξέντιο και γι’ αυτό διώχθηκε και πέθανε από τις κακουχίες. Η μνήμη του τιμάται στις 18 Απριλίου.

8. Κ. ο Χρυσοστόματος, ο όσιος. Καταγόταν από την Κύπρο και μόνασε στη μονή Χρυσοστόμου. Η μνήμη του τιμάται στις 19 Ιανουαρίου.

9. Κ. ο Ζωγραφίτης, ο όσιος (14ος αι.). Ήταν μοναχός στη μονή Ζωγράφου του Αγίου Όρους περίπου το 1323. Η μνήμη του τιμάται στις 22 Σεπτεμβρίου.

10. Κ. ο ισαπόστολος. Βλ. λ. Κοσμάς ο Αιτωλός.

VI

(; – 727 μ.Χ.). Ηγεμόνας των Ελλαδικών που καταγόταν από την Κρήτη. Συμμετείχε ενεργά στη στάση της ηπειρωτικής Ελλάδας εναντίον του αυτοκράτορα Λέοντα Γ’, εξαιτίας των εικονομαχικών μέτρων του τελευταίου. Η εξέγερση υποκινήθηκε πιθανότατα από τον πάπα της Ρώμης, Γρηγόριο B’, ο οποίος είχε αποδώσει την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης (Θήρας) την περίοδο εκείνη σε οργή του Θεού για την ασέβεια των εικονομάχων προς τις εικόνες. Το 727 ο Κ. ανακηρύχθηκε ηγεμόνας των Ελλαδικών από τον επαναστατημένο λαό και έπλευσε με μικρό στόλο, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Αγαλλιανός και ο Στέφανος, εναντίον της Κωνσταντινούπολης. Κατατροπώθηκε από τον αυτοκρατορικό στόλο στην Προποντίδα, στις 18 Απριλίου, και ο Αγαλλιανός ρίχτηκε στη θάλασσα και πνίγηκε, ενώ ο Κ. αιχμαλωτίστηκε και λίγο αργότερα αποκεφαλίστηκε μαζί με τον στρατηγό Στέφανο.

VII

Όνομα μοναχών και λογίων της βυζαντινής εποχής και της τουρκοκρατίας.

1. Κ. ο Ξένος (8oς αι.). Υμνογράφος, γνωστός και ως Κ. ο ικέτης. Καταγόταν από Έλληνες της Ιταλίας. Αρχικά εκπαιδεύτηκε στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου έγινε μοναχός. Ταξιδεύοντας στα Ιεροσόλυμα μαζί με άλλους χριστιανούς, αιχμαλωτίστηκε από Σαρακηνούς πειρατές και οδηγήθηκε στη Δαμασκό της Συρίας. Εκεί, ο πατέρας του Ιωάννη του Δαμασκηνού πληροφορήθηκε ότι ο φυλακισμένος Καλαβρός ήταν σοφός και ενάρετος, τον εξαγόρασε και τον προσέλαβε ως δάσκαλο του γιου του, Ιωάννη, και του θετού γιου του, Κοσμά (ο οποίος αργότερα έγινε επίσκοπος Μαϊουμά). Ο Κ., αφού τους δίδαξε τη στοιχειώδη παιδεία και την εκκλησιαστική μουσική, μετέβη στα Ιεροσόλυμα, όπου έζησε την υπόλοιπη ζωή του στο μοναστήρι του Αγίου Σάββα. Αρκετοί ύμνοι που αποδόθηκαν αρχικά στον μαθητή του, Κοσμά τον Μελωδό (βλ. λ.), φαίνεται πως ήταν δικοί του.

2. Κ. ο Βεστήτωρ (10ος; αι.). Εκκλησιαστικός ρήτορας. Σε αυτόν αποδίδονται ορισμένοι λόγοι προς τον Ιωάννη Χρυσόστομο, τον προφήτη Ζαχαρία, τον Ιωακείμ και την Άννα. Άλλοι λόγοι του περιέχονται στην Ελληνική πατρολογία του Migne.

3. Κ. ο Τζιντζιλούκης (11ος αι.). Μοναχός που καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη. Το 1044 στάλθηκε από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ’ Μονομάχο στο Άγιον Όρος για να επισκεφθεί και να τροφοδοτήσει τα μοναστήρια. Ο Κ. μόνασε εκεί και φρόντισε για τη βελτίωση της μοναστικής πολιτείας· πρωτοστάτησε μάλιστα στη σύνταξη του Δεύτερου τυπικού, που αποτέλεσε τον νέο κανονισμό των μονών του Αγίου Όρους (1046). Έγραψε επίσης την ανέκδοτη μέχρι σήμερα πραγματεία Περί διαγνώσεως των οκτώ λογισμών, που περιέχεται σε κώδικα της Βιβλιοθήκης του Βατικανού.

4. Κ. ο Αγιορείτης (18ος αι.). Μοναχός και αγιογράφος από τα Ιωάννινα. Μαζί με τον συνάδελφο και συμπολίτη του Σεραφείμ ζωγράφισε τον νάρθηκα της μονής Καρακάλλου και έδωσε στην αγιογραφία αξιόλογα έργα.

5. Κ. ο Επιδαύριος (18ος αι.). Λόγιος αρχιμανδρίτης, γνωστός επίσης ως Λαυριώτης. Μόνασε στη μονή Λαύρας του Αγίου Όρους, όπου και ίδρυσε το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο. Εκεί τυπώθηκε η Εκλογή ψαλτηρίου το 1759, στην οποία προτάσσεται προσφώνηση του Κ. προς τον άγιο Αθανάσιο.